Özel eğitimin en önemli amaçlarından biri çocuğa bir başkasına bağımlı olmadan kendi yaşamını sürdürebilecek becerileri kazandırmaktır. Bu beceriler içerisinde en önemlilerden biride tuvalet eğitimidir.

Tuvalet eğitimi çocuğun sosyal gelişiminde önemli bir basamaktır. Her çocuğun tuvalet eğitiminde hazır olma yaşı farklıdır. Özellikle de otizmli çocuklar çok farklı gelişimsel özellikler taşıyabiliyorlar. Bu çerçeveden bakıldığında her otizmli çocuğun tuvalet eğitiminde aynı yaklaşımı uygulamak doğru olmaz.

Özellikle ailelerin bunun farkında olması lazım. Bazı otistik çocuklar normal yaşıtlarıyla aynı zamanda tuvalet eğitimi kazanırken bazılarının ise uzun süre tuvalet eğitimini tamamlayamadıkları görülür.

Tuvalet eğitiminde iki ana yöntem (yaklaşım) vardır:

  • Geleneksel yöntem
  • Hızlı yöntem

1)Geleneksel Yöntem:

Bu yöntemde çocuğun kuruluk süresinin belirlenmesi amacıyla 10 gün boyunca bir çizelge tutulur. Çocuğun kuruluk süresi 1 saatten azsa tuvalet eğitimine hazır değildir. Birkaç ay sonrası beklenmelidir. En az 1 saat kuru kalabiliyorsa eğitimine başlanır.

Bu yöntemde çocuğun altı gündüz bağlanmaz. Çizelgede saatler belirlenir. Bu belirlenen saatten 10 dakika önce çocuk tuvalete götürülür. 1-2 dakika çocuk bekletilir. Eğer tuvaletini çocuk yaparsa çocuk pekiştireçle ödüllendirilir. Eğer yapmazsa çocuk kaldırılır.

Çocuğun kısa süreliğine de olsa başka bir etkinlikle ilgilenmesi sağlanır. Sonra tekrar tuvalete oturtturulur. Eğer yaparsa çocuk ödüllendirilir, yapmazsa çocuk tuvaletten çıkarılır. Hiçbir şekilde çocuğa ceza verilmez, cezaya kesinlikle başvurulmaz. Çocuğun bütün idrar ve gaita(insan dışkısı) yapışları çizelgeye kaydedilir. Çocuğu tuvalete götürme süresi zamanla arttırılarak çocuğun daha uzun süre kuru kalması sağlanır.

2)Hızlı Yöntem:

Bu yöntemde çocuğun aldığı sıvıların miktarı arttırılır. Çocuğun tuvalete gitme sıklık aralığı değiştirilmeye çalışılır. Çocuk banyoda bir sandalyeye oturtturularak çocuğa su ve sevdiği içecekler verilir.

Çocuğa maksimum miktarda sıvı verildikten sonra tuvalete oturması sağlanır. Eğer tuvaletini yaparsa çocuk pekiştirilir. Sıvılar tüketildikten sonra 20 dakika içinde çocuk tuvaletini yapmazsa, çocuk kaldırılır ve sandalyeye oturtturulur. Bir süre sonra çocuğun külotu kontrol edilir. Kuru ise pekiştirilir, kuru değilse pekiştirilmez. Ve süreç 30 dakika sonra yeniden tekrar edilir.

Bu yöntemler zihinsel engelli çocukların tuvalet eğitiminde oldukça işe yarayan yöntemlerdir. Ancak otistik çocukların tuvalet eğitiminde çeşitli durumlar işin içine girdiği için eğitim biraz uzun sürüp, zaman alabilir.

Otistik çocukların tuvalet eğitimine başlarken merak edilen en önemli soruları şöyle sıralamak mümkündür.

  • Tuvalet eğitimine ne zaman başlanmalı?
  • Çocuğun gelişimsel özelliğine göre hangi yöntem uygulanmalı?
  • Tuvalet eğitimine başlamadan önce ve tuvalet eğitimi verilirken nelere dikkat edilmelidir?

Otizmli çocuklarda tuvalet eğitimine 3 yaş civarında başlamak uygun gibi görünse de, tipik gelişim göstermeyen çocuklar 3 yaşında hazır olmayabilirler. Bu yüzden bireysel farklılıklar, gelişimsel özellikler göz önünde bulundurularak zamanı planlamak yararlı olacaktır. Örneğin; 4 yaşında bir çocuğu ele alalım. Bu yaştaki çocuk için sadece 4 yaşında olmasından dolayı tuvalet eğitimine hazır diyemeyiz.

Gelişim seviyesi 4 yaş değilse, bunu anlayabilecek bir bilişsel seviyede değilse, hazır olmadığı bir şeye zorlamamamız gerekir. Aksi takdirde çocuğa uzun vadeli duygusal sorunlar yaşatabiliriz. Hatta bu durum bize olumsuz davranışsal sorun olarak geri dönebilir.

Çocuğun tuvalette sadece zaman geçirmesine, sonra bununla ilgili bir karakter yaratmak vs gerekir. Bu bile bunun için bir geçiştir, bir ön hazırlıktır. Çocuğu bu ortama hazırlıyoruz, korkulacak bir durum olmadığını gösteriyoruz.

Çocuklar hep kontrolü ellerinde tutmak isterler, bunu kırdığımız zaman büyük problemler ortaya çıkabilir. Kas kontrolü sağlamayan, tuvaletini yapmanın gerekliliğini bilmeyen bir çocuğa böyle bir zorlama yapmamak gerekir. Bir çocukta ısrar etmeyeceğimiz, zorlama yapmayacağımız şeylerden biri de tuvalet eğitimidir.

Tuvalet eğitimine başlanması için çocuğun 1 saat süreyle kuru kalması gerekir. Bunun için tuvalet eğitimine başlamadan önce kayıt tutmak gerekir.

Otistik çocuklara tuvalet eğitimi vermek zor bir aşamadır. Bu nedenle otistik çocukları da içinde bulundukları gelişimsel özelliğe göre iki ayrı durumda ele alabiliriz.

  • Birincisi tuvaleti geldiğini söylemeyip, söylemediği için altına yapanlar. (Bu çocuklar tuvalete götürdüğünüz zaman inat etmeden yaparlar.)
  • İkincisi çişini, kakasını tuvalete inatla yapmak istemeyenler. En zor olanı da bu durumdakiler.

Her iki durumdaki otistik çocuklara tuvalet eğitimi verirken uyarlamalar, düzenlemeler yapmak gerekmektedir.

1.türdeki otistik çocukları konuşan ve konuşmayan olarak ele alabiliriz. Eğer otistik çocuk konuşmuyorsa tuvaleti sembolize eden bir işaret ya da kart kullanabiliriz. Kart kullanacak olursak, evde ve okulda kolay ulaşabileceğimiz göz ününde olan bir yerde (bu bir pano olabilir) olmalıdır.

Tuvalete gitme davranışını belirtmek için bir kart kullanacak olursak kartı bir sesle özdeşleştirmeliyiz. Bu ses bir şarkı olabilir, marakas, çıngırak vs. olabilir veya sizin ses kaydınız olabilir. Kart ve sesleri birlikte kullanarak harekete geçilir ve öylece tuvalete gidilir. Örneğin her tuvalete gidişimizde öz bakım kartı alınır ”çisim var, çisim var”  şarkısı söylenerek ya da “ haydi tuvalete” diyerek çocuğu tuvalete götürmeliyiz. Böylelikle çocuğa zamanla tuvalet ihtiyacını kartı alarak bize bildirmesini söylemiş olacağız.

Eğer konuşabiliyorsa yine öz bakım kartları kullanılabilir, ancak burada şarkıyı çocuğa söyleterek tuvalete götürmeliyiz. Zamanla bu rutine oturacak. Çocuk buna alışacak tuvaleti geldiğinde öğretmenine ya da ebeveynine kartı alarak idrarım geldi var diyecektir. Bu süreçte, geleneksel yöntemi uyarlayarak sıvı alımını arttıracağız ve saat kontrolü yapacağız.

2.türdeki çocuklarımızı (inatla tuvaletini yapmayanlar) ele alırsak, öncelikle çocuğun tuvalete inatla yapmak istememesinin altında yatan nedenleri tespit etmekle işe başlamak gerekir.

  • idrarının, gaitasının(insan dışkısı) klozette kaybolmasını mı istemiyor?
  • Tuvaletin içine düşmekten mi korkuyor?
  • Tuvalet nasıl bir ortam, onun için kaygı-korku verici bir ortam mı?
  • Klozete oturunca ayakları havada kaldığı için güvensiz mi hissediyor?
  • Oturduğu oturak mı soğuk ya da rahatsız edici mi?

Öncelikle anne-babanın çok iyi bir gözlemci olması, çocuğunu çok iyi tanıması, davranışının altında yatan nedenleri tespit etmeye çalışması gerekir. Nedenler belirlendikten sonra nedenleri ortadan kaldıracak çözümleri listelemek lazım. Yapılan düzenlemelerle baş etmek mümkün olacaktır.

Otizmli çocuk, dışkısını tuvalete bırakmak istememektedir. Bu durumda deliği korkutucu bir unsur olmaktan çıkarmak gerekir. Tuvalet kâğıtlarını önceden deliğe atarak, tuvaletini yapınca suya batmadan görülmesini sağlayarak çocuğun kaygısı azaltılabilir. Ayrıca tuvaletin klozete nasıl yapıldığını gösteren bir video kaydı gösterilebilir.

Su sesinden ürktüğü için çocuk sifon sesinden korkuyor olabilir. Bu durumda çocuk tuvaletten çıktıktan sonra sifon çekilebilir.

Tuvalette bulunan bütün fiziksel, görsel ve işitsel uyarılar çocuğun duygusal duyarlılıklarına göre düzenlemelidir. Tuvaleti eğlenceli bir yer haline getirmek gerekir. Tuvaleti daha canlı, sevdiği oyuncaklarla süsleyebilirsiniz.

Oturduğu oturağın soğuk olmasını engellemek için oturağı uygun bir malzemeyle kaplayabilirsiniz. Çocuğa güven vermek için tuvaletin üzerine adaptör yerleştirmek uygun olacaktır. Ayakları havada kalmasın diye ayaklarının altına küçük bir tabure koyulabilir.